Zespół dziecka krzywdzonego

Definicja i klasyfikacja Jak podaje WHO, zespół dziecka krzywdzonego (maltretowanego) to szereg objawów, które mogą pojawić na skutek „(…) każdego zamierzonego lub niezamierzonego działania osoby dorosłej, społeczeństwa lub państwa, które ujemnie wpływa na zdrowie, rozwój fizyczny i psychiczny dziecka”. 

Zespół dziecka maltretowanego w Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD-10) oznaczony jest kodem T74 i wyróżnia cztery formy: 

T74.0 – Zaniedbanie i porzucenie 

T74.1 – Nadużycie fizyczne (zespół maltretowanego dziecka lub małżonka) 

T74.2 – Nadużycie seksualne 

T74.3 – Nadużycie psychiczne 

T74.8 – Inne zespoły maltretowania (formy złożone) 

T74.9 – Zespół maltretowania, nieokreślony

 Charakterystyka podstawowych form zespołu dziecka krzywdzonego 

Przemoc fizyczna Związana jest z celowym działaniem wobec dziecka i wiąże się z niebezpieczeństwem uszkodzenia jego ciała, do którego dochodzi w niektórych przypadkach. Wyróżnić tu można m.in. bicie, kopanie, szarpanie, gryzienie, drapanie, wykręcanie kończyn, plucie. Trzeba zaznaczyć, że do przemocy fizycznej należy również szturchanie dziecka, popychanie. W tym miejscu warto poruszyć kwestie związane z dawaniem dziecku tzw. klapsów czy lania. Jak pokazują badania, prawie 60 proc. rodziców stosuje kary fizyczne wobec swoich młodocianych dzieci, z czego 33 proc. to rodzice przedszkolaków, którzy uważają, że klapsy „to nic takiego”. 

Przemoc psychiczna Ta forma przemocy obejmuje wszelkie działania, których celem jest wzbudzenie w dziecku lęku, obniżenia samooceny, poczucia pewności siebie, poczucia braku wsparcia, a co się z tym wiąże utraty wiary we własne siły i możliwości. To zachowania związane z poniżaniem, ośmieszaniem dziecka oraz obrażaniem go. To również agresja słowna, krzyczenie na dziecko, używanie wulgaryzmów. Zastraszanie, szantażowanie, słowne obrażanie, obwinianie, manipulowanie, zawstydzanie to także formy przemocy emocjonalnej. 

Przemoc seksualna Nazywana inaczej molestowaniem seksualnym lub złym dotykiem. To wszystkie czynności o charakterze seksualnym podjęte wobec dziecka (w świetle prawa wiekiem granicznym jest 15 lat), których celem jest osiągnięcie pobudzenia seksualnego lub zaspokojenie seksualne osoby stosującej tę formę przemocy. Należy pamiętać, że przemoc seksualną stanowić będzie zarówno sam akt seksualny, jak i zmuszanie dziecka do oglądania pornografii, obnażanie się przy dziecku, dotykanie narządów płciowych dziecka, zmuszanie dziecka do oglądania stosunków płciowych, uwiecznianie w formie filmu czy fotografii nagiego dziecka itp. 

Zaniedbanie Często pomijany rodzaj przemocy. Dlaczego? Bo wielu dorosłych uważa, że zaniedbanie nie zalicza się do przemocy. Dziecko może zostać zaniedbane pod kątem psychicznym, jak i fizycznym. Zaniedbanie psychiczne objawia się najczęściej poprzez wrogość emocjonalną, szantażowanie dziecka, ignorowanie jego potrzeb (zwłaszcza miłości, bliskości), wygórowane wymagania rodziców, obrażanie słowne, krzyk. Opiekun nie jest zainteresowany dzieckiem, nie spędza z nim czasu, nie buduje z nim relacji, nie interesują go problemy dziecka. Zaniedbanie emocjonalne może występować również w obszarze poznawczym i społecznym dziecka. Dzieje się to w momencie, gdy opiekunowie nie są zainteresowani postępami edukacyjnymi dziecka, ograniczają mu dostęp do wiedzy, nie posyłają do szkoły, nie zapewniają mu książek i przyborów do nauki. Ograniczanie potrzeb dziecka w zakresie jego kontaktu z rówieśnikami, członkami rodziny to obszar społeczny zaniedbania. Gdy dziecko przychodzi do przedszkola notorycznie głodne, brudne, jego ubrania są w złym stanie czy nieodpowiednio dobrane pod względem rozmiaru czy pogody, można stwierdzić zaniedbanie pod względem fizycznym. W sytuacji, kiedy rodzice nie mają kontaktu z dzieckiem przez dłuższy czas i nie chcą go odnowić lub gdy dziecko zostaje wyrzucone z domu, można mówić o porzuceniu, które też jest formą zaniedbania. Trzeba zaznaczyć, że do porzucenia dochodzi w skrajnych przypadkach. 

Jak rozpoznać zespół dziecka krzywdzonego Przedszkolak, który jest maltretowany, przejawia zazwyczaj kilka lub kilkanaście objawów pojawiających się w sferze emocjonalnej, fizycznej, poznawczej i społecznej. Rodzaj objawów zależy również od rodzaju przemocy stosowanej wobec dziecka. Jeśli mamy do czynienia z różnorodnymi formami przemocy, to objawów także może być wiele. Poniżej zaprezentowane zostały przykłady objawów w poszczególnych obszarach funkcjonowania dziecka. 

 Sfera emocjonalna: niska samoocena, brak pewności siebie, zwiększona płaczliwość, pojawienie się lęków lub fobii, obwinianie się, nerwowość, reakcje na tle nerwicowym (np. obgryzanie paznokci), duży poziom złości, moczenie, odcięcie się od emocji, stereotypie w zabawach. 

 Sfera fizyczna: siniaki, zaczerwienia na skórze, rany, oparzenia, ślady po ugryzieniu, guzy, pręgi, złamania, wykręcone kończyny, częste infekcje w obrębie układu moczowo-płciowego, ból kończyn, obrzęk twarzy/dłoni/stóp, występowanie śladów urazu w miejscu, w którym dziecku byłoby trudno zranić się samodzielnie.  Sfera poznawcza: ogólne opóźnienie rozwoju w stosunku do wieku dziecka, zaburzenia rozwoju mowy, trudności w skupieniu uwagi i koncentracji. 

 Sfera społeczna: zachowania agresywne wobec innych, izolowanie się od grupy rówieśników, zachowania agresywne wobec rówieśników. 

 Sfera psychoseksualna: ogrywanie scen seksualnych w zabawie, używanie słów związanych z seksualnością w liczbie i rodzaju nieadekwatnym do wieku, podejmowanie zachowań seksualnych, masturbacyjnych. 

Należy zaznaczyć, że rozpoznanie zespołu dziecka krzywdzonego jest dość trudne i złożone. To samo tyczy się wnioskowania na podstawie obserwowanych u dziecka objawów – powinno być dość ostrożne, by nie wysnuć z nich złych wniosków. Przykładowo, w pewnym wieku masturbacja u dzieci ma charakter rozwojowy i nie stanowi objawu stosowania wobec dziecka przemocy o charakterze seksualnym. To samo dotyczy podglądania rówieśników w toalecie – może ono wynikać z chęci porównania swojego wyglądu oraz ciekawości poznawczej. Siniaki na ciele mogą wynikać z dużej potrzeby ruchu dziecka, jego aktywności i wielu przypadkowych urazów z tym związanych. Dlatego tak ważna jest skrupulatna obserwacja dziecka i zwracanie uwagi na objawy wyodrębnione w poszczególnych sferach rozwojowych, które trudno wytłumaczyć innymi przyczynami niż przemoc. 

Czynniki ryzyka związane z wystąpieniem zespołu dziecka maltretowanego oraz innych konsekwencji związanych z doświadczaniem przemocy można podzielić na kilka grup: 

 czynniki związane z dzieckiem: znacznie częściej ofiarami przemocy są dziewczynki – przemoc seksualna oraz chłopcy – przemoc fizyczna (płeć), przedszkolaki (wiek), dzieci niepełnosprawne (stopień sprawności), dzieci w złej kondycji psychicznej (stan psychiki), 

 czynniki związane ze sprawcą: konsekwencje przemocy pojawiają się częściej, gdy sprawcą jest bliski członek rodziny (stopień relacji sprawcy z ofiarą), 

 czynniki związane z aktem przemocy: liczba pojawiających się objawów będzie większa, im dłużej i częściej dziecko było narażone na przemoc (czas trwania aktu), 

 czynniki związane z kontekstem przemocy: dziecko będzie bardziej cierpieć, jeśli nie otrzyma wsparcia od najbliższego otoczenia (postawa bliskich). W świetle prawa Nauczyciel, pedagog czy psycholog przedszkolny mają zatem obowiązek prawny, jak również moralny reagować na wszelkie przejawy tego, że dziecko stało się ofiarą przemocy w swoim najbliższym otoczeniu. 

Wynika to z wielu aktów prawnych, m.in.:

  Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach, 

 Ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, 

 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 13 września 2011 r. w sprawie procedury „Niebieskiej Karty” oraz wzorów formularzy „Niebieska Karta”. Rozporządzenie w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologicznopedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach zwraca uwagę, że do zadań nauczycieli i specjalistów w przedszkolu należy rozpoznawanie przyczyn niepowodzeń edukacyjnych lub trudności w funkcjonowaniu uczniów, w tym: 

 barier i ograniczeń utrudniających funkcjonowanie uczniów i ich uczestnictwo w życiu przedszkola, 

 współpraca z poradnią w procesie diagnostycznym i postdiagnostycznym, w szczególności w zakresie oceny funkcjonowania uczniów, barier i ograniczeń w środowisku utrudniających funkcjonowanie uczniów i ich uczestnictwo w życiu przedszkola, 

 diagnozowanie sytuacji wychowawczych w przedszkolu w celu rozwiązywania problemów wychowawczych stanowiących barierę i ograniczających aktywne i pełne uczestnictwo ucznia w życiu przedszkola, 

 udzielanie uczniom pomocy psychologiczno-pedagogicznej w formach odpowiednich do rozpoznanych potrzeb, 

 podejmowanie działań z zakresu profilaktyki uzależnień i innych problemów dzieci i młodzieży, 

 inicjowanie i prowadzenie działań mediacyjnych i interwencyjnych w sytuacjach kryzysowych.

 Jak wynika z Ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, „osoby, które w związku z wykonywaniem swoich obowiązków służbowych lub zawodowych powzięły podejrzenie o popełnieniu ściganego z urzędu przestępstwa z użyciem przemocy w rodzinie, niezwłocznie zawiadamiają o tym Policję lub prokuratora”. Nauczyciel wychowania przedszkolnego jest więc zobligowany do reagowania we właściwy sposób na przemoc wobec wychowanków. 

Nauczyciel reagujący na przemoc powinien stosować się do zaleceń wynikających z tzw. Niebieskiej Karty, która zawiera całą procedurę i szczegółowo opisuje działania, jakie należy podjąć i realizować w związku z uzasadnionym podejrzeniem występowania przemocy w rodzinie. Rola nauczyciela i przedszkola 

W każdej placówce przedszkolnej powinna być stworzona procedura zapobiegania przemocy wobec dziecka. Dzięki temu nauczyciele będą wiedzieć, jakie kroki mogą i powinni podjąć w sytuacji, gdy podejrzewają u przedszkolaka zespół dziecka krzywdzonego. Osobą odpowiedzialną za stworzenie tego dokumentu, a co się z tym wiąże – za politykę ochrony dzieci w sytuacji przemocy w rodzinie, jest dyrektor. 

Funkcja, którą pełni nauczyciel, daje mu możliwość podjęcia wielu kroków, by pomóc krzywdzonemu dziecku. W przypadku podejrzenia stosowania wobec dziecka przemocy wszelkie decyzje powinny być podejmowane w specjalnie do tego stworzonym zespole złożonym również ze specjalistów. Dodatkowo nauczyciele powinni współpracować z różnymi instytucjami wspierającymi dziecko w jego problemie, co da wychowawcy kompletną wiedzę na temat zmian zachodzących w przedszkolaku. 

Dzięki skoordynowaniu pracy przedszkola z pracą specjalistów spoza placówki wychowawca oraz zespół do spraw pomocy psychologiczno-pedagogicznej będą mogli dostosować swoje działania terapeutyczne do potrzeb dziecka. Pracownicy przedszkola powinni być przeszkoleni w zakresie rozpoznawania symptomów zespołu dziecka krzywdzonego, jak również w sposobach reagowania w takiej sytuacji i znać przepisy prawa. Tym bardziej, że często to właśnie nauczyciele jako pierwsi zauważają niepokojące zachowania dziecka lub ślady na jego ciele – wynika to z ilości czasu spędzanego przez dziecko w przedszkolu. 

Ważne, by nauczyciel czuł się w obowiązku podjąć działania w związku z podejrzeniem, że przedszkolak jest ofiarą przemocy. Poczucie odpowiedzialności i sumienie pedagoga stanowią klucz do rozpoczęcia całej formalnej procedury. Bardzo istotne narzędzie pracy nauczyciela to obserwacja dziecka. Nauczyciel powinien zwracać uwagę, jak dziecko reaguje na swojego opiekuna, gdy ten je przyprowadza i odbiera z placówki. Jeżeli dziecko boi się podejść do opiekuna, nie chce wracać z nim domu, wzdryga się czy kuli w momencie, gdy opiekun do niego podchodzi, powinien to być sygnał ostrzegawczy. To samo tyczy się postawy rodzica wobec dziecka – nauczyciel jest zobligowany obserwować zachowania opiekuna wobec przedszkolaka i reagować na nieodpowiednie zachowania rodzica. Istotne jest również zwrócenie uwagi na nietypowe zachowania dziecka, które odbiegają od zachowania zaobserwowanego wcześniej, np. gdy dziecko nadaktywne nagle staje się wycofane lub odwrotnie. Podsumowanie Należy pamiętać, że dziecko to istota bezbronna i zależna od innych osób dorosłych: zarówno od osób, które je krzywdzą, jak i od tych, które mogą i powinny zareagować w momencie, gdy odkryją, co się dzieje. Nauczyciel ma obowiązek reagować na wszelkie symptomy krzywdzenia dziecka z punktu widzenia wykonywanego zawodu, ale również ze względu na ludzką moralność. Doświadczanie przez dziecko różnych form przemocy ma wiele negatywnych konsekwencji dla jego prawidłowego rozwoju. Wczesne zauważenie problemu i odpowiednia interwencja oraz reakcja otoczenia mogą zminimalizować szkody, które owa przemoc wyrządzi dziecku. 

Bibliografia: 

 A. Bakuła, Zespół Dziecka Maltretowanego, http://brok.care/wpcontent/uploads/sites/4/2013/05/Zesp%C3%B3%C5%82-DzieckaMaltretowanego.pdf [dostęp: 26 lipca 2022].  K. Browne, M. Herbert, Zapobieganie przemocy w rodzinie, Warszawa 1999. 

 E. Fiedorowicz, Nauczyciel przedszkola a przemoc w rodzinie – rola nauczyciela, „Wychowanie w Przedszkolu” 2015, nr 5. 

 Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę, Dziecko Krzywdzone. Teoria, Badania, Praktyka, https://www.dzieckokrzywdzone.fdds.pl/index.php/DK/article/viewFile/379/256 [dostęp: 26 lipca 2022].  E. Jarosz, A. Nowak, Dzieci ofiary przemocy w rodzinie. Raport Rzecznika Praw Dziecka: funkcjonowanie znowelizowanej ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, https://sbc.org.pl/dlibra/publication/345449/edition/326348/content [dostęp: 26 lipca 2022]. 

 W. Papugowa, Rozpoznawanie symptomów przemocy wobec dziecka, „Bliżej Przedszkola” 2012, nr 1. 

 K. Słupek, Dziecko krzywdzone, „Wychowawca” 2012, nr 5.

 Opracowała: Aleksandra Batura-Mańka, psycholog, nauczyciel wychowania przedszkolnego, filolog polski, trener Sensoplastyki© pierwszego stopnia, absolwentka Psychodynamicznego Studium Psychoterapii i Socjoterapii Młodzieży