Dlaczego dziecko nie mówi?

Do 1. roku życia dziecko znajduje się w okresie melodii. Noworodek komunikuje się z otoczeniem poprzez krzyk, by w ten sposób zamanifestować swoje potrzeby. 

Na 2.–3. miesiąc życia przypada głużenie, czyli wydawanie dźwięków podobnych do samogłosek i spółgłosek. Następnie dziecko przechodzi do gaworzenia, czyli świadomego naśladowania dźwięków. W wieku od 12. do 16. miesiąca maluch znajduje się w stadium wypowiedzi jednowyrazowych, w którym rozumie już kilkanaście zwrotów językowych i wyrazów, a sam potrafi wymówić do 50 słów. Stadium wypowiedzi dwuwyrazowych przypada na okres, gdy dziecko ma 1,5–2 lata. 

W tym czasie stara się budować proste zdania, łączy słowa w formy dwuwyrazowe i zaczyna odmieniać wyrazy. Przedszkolak, czyli dziecko w wieku od 3 do 6–7 lat, znajduje się w stadium opanowania języka. Oznacza to, że w tym wieku mowa dziecka staje się zrozumiała dla osób z jego otoczenia. Przedszkolak zaczyna opanowywać formy gramatyczne i buduje zdania złożone.

 Przyczyny zaburzeń mowy lub całkowitego braku mowy Rozwój mowy u dzieci przebiega zazwyczaj według omówionego wyżej schematu. U części maluchów może on jednak odbiegać od ogólnie przyjętego wzorca. Dziecko może mieć trudności zarówno z poprawnym komunikowaniem się z otoczeniem, jak i posługiwaniem się mową w ogólności. Istnieje wiele przyczyn zaburzeń mowy oraz jej całkowitego braku. 

Zaburzenia słuchu Bardzo często przyczyna leży w zaburzeniach słuchu. Nie każdy zdaje sobie z tego sprawę, ale to właśnie słuch stanowi podstawę rozwoju mowy. Każde, nawet niewielkie zaburzenie słuchu będzie miało negatywny wpływ na kształtowanie się umiejętności mówienia. Dziecko może mieć trudności z odbieraniem, przyswajaniem, a co za tym idzie – wydawaniem i powtarzaniem dźwięków. Bardzo często spotyka się dzieci, które mają przerośnięty trzeci migdał będący w permanentnym stanie zapalnym. 

Rozrost migdałka może negatywnie wpływać na narząd słuchu i powodować wysiękowe zapalenie uszu czy obecność płynu w uszach. Wszystko to będzie przyczyniać się do pojawienia się niedosłuchu u dziecka, a w konsekwencji zaburzeń mowy. 

Nieprawidłowa budowa narządów artykulacyjnych Innej przyczyny zaburzeń mowy należy doszukiwać się w nieprawidłowej budowie narządów artykulacyjnych. Aby wydobyć z siebie dźwięk, dziecko musi posiadać prawidłowo działające krtań, nagłośnię, język, podniebienie i wargi. Wszelkiego rodzaju uszkodzenia w ich obrębie spowodują, że dziecko nie będzie mogło mówić lub jego mowa będzie nieprawidłowa. 

Fobia społeczna Fobia społeczna to zaburzenie lękowe, które wypływa negatywnie na mówienie. Głos przedszkolaka z fobią społeczną drży, może pojawić się również jąkanie. Dziecko może ponadto wykazywać niechęć do mówienia w obecności większej liczby osób, np. w grupie przedszkolnej. 

Opóźniony rozwój mowy 

Innymi powodami, dla których dziecko może nie mówić lub jego mowa może odbiegać od mowy jego rówieśników, są samoistny i niesamoistny opóźniony rozwój mowy. 

Pierwszy rodzaj dotyczy dzieci zdrowych, których ogólny rozwój przebiega w sposób prawidłowy. Przyczyną opóźnienia mowy są niedojrzałe włókna nerwowe, które z czasem zaczynają funkcjonować poprawnie, a dziecko z reguły zrównuje się z innymi dziećmi w wieku ok. trzech lat. Czasami jednak to nie następuje i nie da się przy tym określić konkretnych przyczyn tego opóźnienia. 

Niesamoistny opóźniony rozwój mowy może pojawić się u przedszkolaków, u których występują inne zaburzenia, a brak mowy jest efektem np. uszkodzenia narządu słuchu, uszkodzenia narządów mowy, upośledzenia umysłowego, porażenia mózgowego czy innego uszkodzenia o podłożu neurologicznym. 

Mutyzm Mutyzm wybiórczy, zwany inaczej selektywnym, może stanowić kolejną przyczynę braku występowania mowy u dziecka. Polega on tym, że dziecko ma zachowane wszelkie umiejętności mówienia, jednak w pewnych sytuacjach nie mówi i/lub nie odzywa się do określonych osób. Maluch może np. nie mówić w przedszkolu, ale w domu tak, odzywać się do mamy, ale do sąsiadki już nie. Oprócz takiego zachowania związanego z mową dzieci z mutyzmem wybiórczym charakteryzują się m.in. skuloną sylwetką, trudnościami z jedzeniem, korzystaniem z toalety, ich twarz nie zdradza żadnych emocji. Innym rodzajem mutyzmu jest mutyzm całkowity, który polega na tym, że dziecko nie odzywa się do nikogo i w żadnej sytuacji. Jednocześnie doskonale rozumie mowę kierowaną do niego i potrafi odpowiadać na zadane pytania poprzez stosowanie różnych gestów i mimiki. 

Autyzm Zaburzenia mowy to najbardziej charakterystyczny objaw autyzmu. Dzieci autystyczne dość często mają opóźniony rozwój mowy lub całkiem nie mówią. Do tego mają trudności z wykorzystaniem gestów oraz mimiki do komunikacji. Brak mowy to zazwyczaj wynik zaburzeń słuchu fonematycznego oraz słuchowej pamięci słownej. Dzieci, które próbują coś powiedzieć, najczęściej stosują echolalie, mówią o sobie w trzeciej osobie, a ich „mowa” jest zniekształcona. Pierwsze objawy autyzmu mogą być zauważone już przed ukończeniem przez malucha trzeciego roku życia, lecz z uwagi na podobną etiologię mogą być mylone z innymi zaburzeniami, np. z opóźnieniem rozwoju mowy. W wieku przedszkolnym można już wyraźnie zauważyć, że dziecko nie jest zainteresowane rówieśnikami w grupie, nie nawiązuje z nimi kontaktu i nie porozumiewa się z otoczeniem za pomocą mowy lub jego „mowa” jest zniekształcona. 

Zaburzenia integracji sensorycznej Dzieci cierpiące na zaburzenia integracji sensorycznej, a dokładnie na zaburzenia modulacji sensorycznej, mogą mieć spore trudności w posługiwaniu się mową. Nadwrażliwe sensorycznie przedszkolaki będą odpowiednio słyszeć dźwięki (np. gdy ktoś do nich mówi), ale nie będą umiały mówić oraz zrozumieć przekazu językowego. Jest to również związane z umiejętnością odpowiedniego ułożenia języka podczas procesu mówienia, która w wyniku praksji i kinestezji językowej jest u takich dzieci zaburzona. Wyręczanie Brak odpowiednich wzorców i wyręczanie dziecka to bardzo częste, choć nieoczywiste przyczyny zaburzeń mowy. Zdarza się, że w otoczeniu dziecka panuje przekonanie, iż przedszkolak jest zbyt mały, aby wygłaszać swoje opinie lub rozmawiać z dorosłymi. Takie dziecko będzie notorycznie uciszane oraz będzie wzrastać w przekonaniu, że nie ma prawa głosu. Dlatego w sytuacjach, w których będzie mogło swobodnie porozmawiać, np. w przedszkolu, nie odezwie się do nikogo. 

Czasami rodzice wyręczają dziecko w mówieniu, odpowiadając za nie czy decydując w jego imieniu w różnych kwestiach. W takiej sytuacji przedszkolak nie będzie czuł potrzeby mówienia, gdyż przyzwyczai się, że ktoś inny zabiera głos za niego. Kiedy zgłosić się do specjalisty? Kluczową rolę w postawieniu diagnozy i znalezieniu przyczyny, dla której dziecko wcale nie mówi lub jego mowa znacznie odbiega od etapu rozwojowego, na którym maluch się znajduje, odgrywa wnikliwa obserwacja dziecka. Dzięki niej możliwe jest zauważenie niepokojących sytuacji i objawów, które mogą świadczyć o zaburzeniach związanych z mową. 

Do specjalisty zajmującego się trudnościami w mowie dziecięcej należy zgłosić się, gdy dziecko: 

 w wieku trzech lat nie rozumie, co się do niego mówi, nie potrafi wykonać poleceń dorosłego ani odpowiedzieć na jego pytanie, nie wskazuje przedmiotów, nie zadaje pytań ani nie buduje dłuższych wypowiedzi, 

 mimo starszego wieku ma trudność z gryzieniem i połykaniem, np. trzylatek nadal jest karmiony papkami i ma trudność ze spożywaniem pokarmu w kawałkach, 

 mówi tylko w określonych sytuacjach i/lub zwraca się tylko do określonych osób, 

 w wieku czterech lub pięciu lat nadal ma trudność z wymówieniem określonych samogłosek, 

 nie jest w stanie komunikować się z otoczeniem, ponieważ jego mowa jest niezrozumiała dla innych osób. 

Co robić, gdy dziecko nie mówi? Bardzo ważne jest, by w obecności dziecka wyrażać się w sposób poprawny, bez błędów językowych, wszelkich zdrobnień czy tzw. cieciania się. Mowa dorosłych powinna być wyraźna i zrozumiała dla dziecka. Zdania, którymi zwracamy się do maluchów, powinny być początkowo dość proste; następnie możemy przejść do posługiwania się trudniejszymi wyrazami i zdaniami bardziej złożonymi. Należy również stwarzać dzieciom okazje do wypowiedzenia się na dany temat. Nie odpowiadajmy za dziecko ani nie wyręczajmy je w mówieniu. Warto, aby podczas rozmowy dziecko mogło widzieć twarz rozmówcy, ruchy jego warg oraz mimikę. Jak już wspomniano, niezwykle istotne jest to, aby bacznie obserwować rozwój mowy dziecka.

 Odpowiednio wczesna diagnoza pozwoli na szybszą interwencję w sprawie zaburzeń mowy, dzięki czemu efekty podjętych działań mogą być o wiele lepsze. Ważne są przy tym współpraca między nauczycielami przedszkola a rodzicami i wzajemne przekazywanie sobie informacji na temat zachowań dziecka związanych z mówieniem. Ułatwi to szybsze wychwycenie ewentualnych problemów. W razie potrzeby warto skontaktować się z logopedą, neurologopedą, psychologiem czy psychiatrą. O wszelkiego rodzaju krokach zaradczych w postępowaniu z dzieckiem, które wcale nie mówi lub wypowiada się w sposób niezrozumiały, zdecyduje specjalista. 

Najczęstsze sposoby pracy z dziećmi w zależności od przyczyny występowania trudności z używaniem mowy: 

 Autyzm – terapia indywidualna, podczas której dzieci uczą się naśladowania głosek, sylab, wyrazów, powiązania nazw z ich desygnatem (przedmiotami i osobami z najbliższego otoczenia), odpowiadania na pytania za pomocą zwrotów „tak” lub „nie”. Ważna jest również nauka podtrzymywania kontaktu wzrokowego podczas rozmowy. 

 Mutyzm wybiórczy – stosowana jest terapia behawioralna skoncentrowana na technikach wygaszania bodźca, modelowania i desensytyzacji. W przypadku starszych dzieci wykorzystuje się metodę małych kroków (formalny sliding in – dziecko jest poinformowane o podjęciu działań i nieformalny sliding in – działania są niezauważalne dla dziecka), która polega na tym, że maluch jest stopniowo oswajany z salą przedszkolną, nauczycielem i innymi dziećmi. W procesie tym uczestniczy wyznaczony koordynator, który nadzoruje przebieg tej metody. 

 Zaburzenia integracji sensorycznej – dobre efekty daje zastosowanie terapii integracji sensorycznej poprzez odpowiednią stymulację zmysłu dotyku, czucia głębokiego i równowagi, co wpływa pozytywnie na odruchy związane z połykaniem i ssaniem, układ słuchowy, a w rezultacie na umiejętność mówienia. Obok ćwiczeń oddechowych i artykulacyjnych stosowane są również masaże.

 Bibliografia: 

 M. Białecka, Dziecko z zaburzeniami ze spektrum autyzmu w ocenie neurologopedycznej, w: Komunikacja – mowa – język osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu, red. J.J. Błeszyński, Toruń 2018. 

 M. Bystrzanowska, Mutyzm wybiórczy. Poradnik dla rodziców, nauczycieli i specjalistów, Kraków 2019. 

 B. Sawa, Dzieci z zaburzeniami mowy, Warszawa 1990. 

 R. Vasta, M.M. Haith, S.A. Miller, Psychologia dziecka, Warszawa, 1995.

Opracowała: Aleksandra Batura-Mańka, psycholog, nauczyciel wychowania przedszkolnego, filolog polski, trener Sensoplastyki© pierwszego stopnia, absolwentka Psychodynamicznego Studium Psychoterapii i Socjoterapii Młodzieży